Dante Alighieri
De Vulgari Eloquentia
libri duo
Liber secundus
VIII
1. Preparatis fustibus torquibusque ad fascem, nunc fasciandi tempus incumbit. Sed quia
cuiuslibet operis cognitio precedere debet operationem, velut signum ante ammissionem
sagipte vel iaculi, primo et principaliter qui sit iste fascis quem fasciare intendimus
videamus.
2. Fascis iste igitur, si bene comminiscimur omnia prelibata, cantio est. Quapropter quid
sit cantio videamus, et quid intelligimus cum dicimus cantionem.
3. Est enim cantio, secundum verum nominis significatum, ipse canendi actus vel passio,
sicut lectio passio vel actus legendi. Sed divaricemus quod dictum est, utrum videlicet
hec sit cantio prout est actus, vel prout est passio.
4. Et circa hoc considerandum est quod cantio dupliciter accipi potest: uno modo secundum
quod fabricatur ab autore suo, et sic est actio - et secundum istum modum Virgilius primo
Eneidorum dicit Arma virumque cano -; alio modo secundum quod fabricata profertur vel ab
autore vel ab alio quicunque sit, sive cum soni modulatione proferatur, sive non: et sic
est passio. Nam tunc agitur; modo vero agere videtur in alium, et sic tunc alicuius actio,
modo quoque passio alicuius videtur. Et quia prius agitur ipsa quam agat, magis, immo
prorsus denominari videtur ab eo quod agitur, et est actio alicuius, quam ab eo quod agit
in alios. Signum autem huius est quod nunquam dicimus 'Hec est cantio Petri' eo quod ipsam
proferat, sed eo quod fabricaverit illam.
5. Preterea disserendum est utrum cantio dicatur fabricatio verborum armonizatorum, vel
ipsa modulatio. Ad quod dicimus, quod nunquam modulatio dicitur cantio, sed sonus, vel
tonus, vel nota, vel melos. Nullus enim tibicen, vel organista, vel cytharedus melodiam
suam cantionem vocat, nisi in quantum nupta est alicui cantioni; sed armonizantes verba
opera sua cantiones vocant, et etiam talia verba in cartulis absque prolatore iacentia
cantiones vocamus.
6. Et ideo cantio nichil aliud esse videtur quam actio completa dicentis verba modulationi
armonizata: quapropter tam cantiones quas nunc tractamus, quam ballatas et sonitus et
omnia cuiuscunque modi verba sunt armonizata vuigariter et regulariter, cantiones esse
dicemus. 7. Sed quia sola vulgaria ventilamus, regulata linquentes, dicimus vulgarium
poematum unum esse suppremum, quod per superexcellentiam cantionem vocamus: quod autem
suppremum quid sit cantio, in tertio huius libri capitulo est probatum. Et quoniam quod
diffinitum est pluribus generale videtur, resumentes diffinitum iam generale vocabulum per
quasdam differentias solum quod petimus distinguamus. 8. Dicimus ergo quod cantio, in
quantum per superexcellentiam dicitur, ut et nos querimus, est equalium stantiarum sine
responsorio ad unam sententiam tragica coniugatio, ut nos ostendimus cum dicimus
Donne che avete intelletto d'amore.
Quod autem dicimus 'tragica coniugatio' est quia, cum comice fiat hec coniugatio,
cantilenam vocamus per diminutionem: de qua in quarto huius tractare intendimus.
9. Et sic patet quid cantio sit, et prout accipitur generaliter et prout per
superexcellentiam vocamus eam. Satis etiam patere videtur quid intelligimus cum cantionem
vocamus, et per consequens quid sit ille fascis quem ligare molimur.
IX
1. Quia, ut dictum est, cantio est coniugatio stantiarum, ignorato quid sit stantia
necesse est cantionem ignorare: nam ex diffinientium cognitione diffiniti resultat
cognitio; et ideo consequenter de stantia est agendum, ut scilicet investigemus quid ipsa
sit et quid per eam intelligere volumus.
2. Et circa hoc sciendum est quod hoc vocabulum per solius artis respectum inventum est,
videlicet ut in quo tota cantionis ars esset contenta, illud diceretur stantia, hoc est
mansio capax sive receptaculum totius artis. Nam quemadmodum cantio est gremium totius
sententie, sic stantia totam artem ingremiat; nec licet aliquid artis sequentibus
arrogare, sed solam artem antecedentis induere.
3. Per quod patet quod ipsa de qua loquimur erit congregatio sive compages omnium eorum
que cantio sumit ab arte: quibus divaricatis, quam querimus descriptio innotescet.
4. Tota igitur, scilicet ars cantionis, circa tria videtur consistere: primo circa cantus
divisionem, secundo circa partium habitudinem, tertio circa numerum carminum et
sillabarum. De rithimo vero mentionem non facimus, quia de propria cantionis arte non est.
Licet enim in qualibet stantia rithimos innovare et eosdem reiterare ad libitum: quod, si
de propria cantionis arte rithimus esset, minime liceret: quod dictum est. Si quid autem
rithimi servare interest huius quod est ars, illud comprehenditur ibi cum dicimus 'partium
habitudinem'.
6. Quare sic colligere possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub
certo cantu et habitudine limitatam carminum et sillabarum compagem. Quare sic colligere
possumus ex predictis diffinientes, et dicere stantiam esse sub certo cantu et habitudine
limitatam carminum et sillabarum compagem.
X
1. Scientes quia rationale animal homo est et quia sensibilis anima et corpus est
animal, et ignorantes de hac anima quid ea sit, vel de ipso corpore, perfectam hominis
cognitionem habere non possumus: quia cognitionis perfectio uniuscuiusque terminatur ad
ultima elementa, sicut magister sapientum in principio Physicorum testatur. Igitur ad
habendam cantionis cognitionem quam inhiamus, nunc diffinientia suum diffiniens sub
compendio ventilemus, et primo de cantu, deinde de habitudine, et postmodum de carminibus
et sillabis percontemur.
2. Dicimus ergo quod omnis stantia ad quandam odam recipiendam armonizata est. Sed in
modis diversificari videntur. Quia quedam sunt sub una oda continua usque ad ultimum
progressive, hoc est sine iteratione modulationis cuiusquam et sine diesi - diesim dicimus
deductionem vergentem de una oda in aliam (hanc voltam vocamus, cum vulgus alloquimur) -;
et huiusmodi stantia usus est fere in omnibus cantionibus suis Arnaldus Danielis, et nos
eum secuti sumus cum diximus
Al poco giorno e al gran cerchio d'ombra.
3. Quedam vero sunt diesim patientes: et diesis esse non potest, secundum quod eam
appellamus, nisi reiteratio unius ode fiat, vel ante diesim, vel post, vel undique.
4. Si ante diesim repetitio fiat, stantiam dicimus habere pedes; et duos habere decet,
licet quandoque tres fiant, rarissime tamen. Si repetitio fiat post diesim, tunc dicimus
stantiam habere versus. Si ante non fiat repetitio, stantiam dicimus habere frontem. Si
post non fiat, dicimus habere sirma, sive caudam.
5. Vide igitur, lector, quanta licentia data sit cantiones poetantibus, et considera cuius
rei causa tam largum arbitrium usus sibi asciverit; et si recto calle ratio te duxerit,
videbis auctoritatis dignitate sola quod dicimus esse concessum.
6. Satis hinc innotescere potest quomodo cantionis ars circa cantus divisionem consistat;
et ideo ad habitudinem procedamus.
XI
1. Videtur nobis hec quam habitudinem dicimus maxima pars eius quod artis est; hec
etenim circa cantus divisionem atque contextum carminum et rithimorum relationem
consistit; quapropter diligentissime videtur esse tractanda.
2. Incipientes igitur dicimus quod frons cum versibus, pedes cum cauda vel sirmate, nec
non pedes cum versibus, in stantia se diversimode habere possunt.
3. Nam quandoque frons versus excedit in sillabis et carminibus, vel excedere potest; et
dicimus 'potest' quoniam habitudinem hanc adhuc non vidimus.
4. Quandoque in carminibus excedere et in sillabis superari potest, ut si frons esset
pentametra et quilibet versus esset dimeter, et metra frontis eptasillaba et versus
endecasillaba essent.
5. Quandoque versus frontem superant sillabis et carminibus, ut in illa quam dicimus,
Tragemi de la mente Amor la stiva.
fuit hec tetrametra frons, tribus endecasillabis et uno eptasillabo contexta; non
etenim potuit in pedes dividi, cum equalitas carminum et sillabarum requiratur in pedibus
inter se, et etiam in versibus inter se.
6. Et quemadmodum dicimus de fronte, dicimus et de versibus. Possent etenim versus frontem
superare carminibus, et sillabis superari, puta si versus duo essent et uterque trimeter,
et eptasillaba metra, et frons esset pentametra, duobus endecasillabis et tribus
eptasillabis contexta.
7. Quandoque vero pedes caudam superant carminibus et sillabis, ut in illa quam diximus
Amor, che movi tua virtù da cielo.
8. Quandoque pedes a sirmate superantur in toto, ut in illa quam diximus
Donna pietosa e di novella etate.
9. Et quemadmodum diximus frontem posse superare carminibus, sillabis superatam (et e
converso), sic de sirmate dicimus.
10. Pedes quoque versus in numero superant et superantur ab hiis: possunt enim esse in
stantia tres pedes et duo versus, et tres versus et duo pedes; nec hoc numero limitamur,
quin liceat plures et pedes et versus simul contexere.
11. Et quemadmodum de victoria carminum et sillabarum diximus inter alia, nunc etiam inter
pedes et versus dicimus; nam eodem modo vinci et vincere possunt.
12. Nec pretermictendum est quod nos e contrario regulatis poetis pedes accipimus, quia
illi carmen ex pedibus, nos vero ex carminibus pedem constare dicimus, ut satis evidenter
apparet.
13. Nec etiam pretermictendum est quin iterum asseramus pedes ab invicem necessario
carminum et sillabarum equalitatem et habitudinem accipere, quia non aliter cantus
repetitio fieri posset. Hoc idem in versibus esse servandum astruimus.
XII
1. Est etiam, ut superius dictum est, habitudo quedam quam carmina contexendo
considerare debemus: et ideo rationem faciamus de illa, repetentes proinde que superius de
carminibus diximus.
2. In usu nostro maxime tria carmina frequentando prerogativam habere videntur,
endecasillabum scilicet, eptasillabum et pentasillabum; que trisillabum ante alia sequi
astruximus.
3. Horum prorsus, cum tragice poetari conamur, endecasillabum propter quandam excellentiam
in contextu vincendi privilegium promeretur. Nam quedam stantia est que solis
endecasillabis gaudet esse contexta, ut illa Guidonis de Florentia
Donna me prega, perch'io volgl[i]o dire;
et etiam nos dicimus
Donne ch'avete intelletto d'amore.
Hoc etiam Yspani usi sunt - et dico Yspanos qui poetati sunt in vulgari oc: Namericus de Belnui,
Nuls hom non pot complir adrechamen.
4. Quedam est in qua tantum eptasillabum intexitur unum: et hoc esse non potest nisi
ubi frons est vel cauda, quoniam, ut dictum est, in pedibus atque versibus actenditur
equalitas carminum et sillabarum.
5. Propter quod etiam nec numerus impar carminum potest esse ubi frons vel cauda non est;
sed ubi hec sunt, vel altera sola, pari et impari numero in carminibus licet uti ad
libitum.
6. Et sicut quedam stantia est uno solo eptasillabo conformata, sic duobus, tribus,
quatuor, quinque videtur posse contexi, dummodo in tragico vincat endecasillabum et
principiet. Verumtamen quosdam ab eptasillabo tragice principiasse invenimus, videlicet
[Guidonem Guinizelli], Guidonem de Ghisileriis et Fabrutium Bononienses:
Di fermo sofferire,
et
Donna, lo fermo core,
et
Lo meo lontano gire;
et quosdam alios. Sed si ad eorum sensum subtiliter intrare velimus, non sine quodam
elegie umbraculo hec tragedia processisse videbitur.
7. De pentasillabo quoque non sic concedimus: in dictamine magno sufficit enim unicum
pentasillabum in tota stantia conseri, vel duo ad plus [in pedibus]; et dico 'pedibus'
propter necessitatem qua pedibus, versibusque, cantatur.
8. Minime autem trisillabum in tragico videtur esse sumendum per se subsistens: et dico
'per se subsistens' quia per quandam rithimorum repercussionem frequenter videtur
assumptum, sicut inveniri potest in illa Guidonis Florentini,
Donna me prega,
et in illa quam diximus,
Poscia ch'Amor del tutto m'ha lasciato.
Nec per se ibi carmen est omnino, sed pars endecasillabi tantum, ad rithimum
precedentis carminis velut eco respondens.
9. Hoc etiam precipue actendendum est circa carminum habitudinem, quod, si eptasillabum
interseratur in primo pede, quem situm accipit ibi, eundem resumat in altero: puta, si pes
trimeter primum et ultimum carmen endecasillabum habet et medium, hoc est secundum,
eptasillabum, [et pes alter habeat secundum eptasillabum] et extrema endecasillaba: non
aliter ingeminatio cantus fieri posset, ad quam pedes fiunt, ut dictum est; et per
consequens pedes esse non possent.
10. Et quemadmodum de pedibus, dicimus et de versibus: in nullo enim pedes et versus
differre videmus nisi in situ, quia hii ante, hii post diesim stantie nominantur. Et etiam
quemadmodum de trimetro pede, et de omnibus aliis servandum esse asserimus; et sicut de
uno eptasillabo, sic de pluribus et de pentasillabo et omni alio dicimus.
Satis hinc, lector, elicere sufficienter potes [qua] qualit[ate] tibi carminum habituanda
sit stantia habitudinem[que] circa carmina consideranda[m] videre.
XIII
1. Rithimorum quoque relationi vacemus, nichil de rithimo secundum se modo tractantes;
proprium enim eorum tractatum in posterum prorogamus, cum de mediocri poemate intendemus.
2 In principio igitur huius capituli quedam resecanda videntur. Unum est stantia sine
rithimo, in qua nulla rithimorum habitudo actenditur; et huiusmodi stantiis usus est
Arnaldus Danielis frequentissime, velut ibi:
Sem fos Amor de joi donar;
et nos dicimus
Al poco giorno.
Aliud est stantia cuius omnia carmina eundem rithimum reddunt, in qua superfluum esse
constat habitudinem querere. Sic proinde restat circa rithimos mixtos debere insisti.
3. Et primo sciendum est quod in hoc amplissimam sibi licentiam fere omnes assumunt, et ex
hoc maxime totius armonie dulcedo intenditur.
4. Sunt etenim quidam qui non omnes quandoque desinentias carminum rithimantur in eadem
stantia, sed easdem repetunt sive rithimantur in aliis, sicut fuit Gottus Mantuanus, qui
suas multas et bonas cantiones nobis oretenus intimavit. Hic semper in stantia unum carmen
incomitatum texebat, quod clavem vocabat; et sicut de uno licet, licet etiam de duobus, et
forte de pluribus.
5. Quidam alii sunt, et fere omnes cantionum inventores, qui nullum in stantia carmen
incomitatum relinquunt quin sibi rithimi concrepantiam reddant, vel unius vel plurium.
6. Et quidam diversos faciunt esse rithimos eorum que post diesim carmina sunt a rithimis
eorum que sunt ante; quidam vero non sic, sed desinentias anterioris stantie inter postera
carmina referentes intexunt. Sepissime tamen hoc fit in desinentia primi posteriorum, quam
plerique rithimantur ei que est priorum posterioris; quod non aliud esse videtur quam
quedam ipsius stantie. concatenatio pulcra.
7. De rithimorum quoque habitudine, prout sunt in fronte vel in cauda, videtur omnis
optata licentia concedenda; pulcerrime tamen se habent ultimorum carminum desinentie si
cum rithimo in silentium cadant.
8. In pedibus vero cavendum est; et habitudinem quandam servatam esse invenimus. Et,
discretionem facientes, dicimus quod pes vel pari vel impari metro completur; et utrobique
comitata et incomitata desinentia esse potest; nam in pari metro nemo dubitat; in alio
vero, si quis dubius est, recordetur ea que diximus in preinmediato capitulo de
trisillabo, quando pars existens endecasillabi velut eco respondet.
9. Et si in altero pedum exsortem rithimi desinentiam esse contingat, omnimode in altero
sibi instauratio fiat. Si vero quelibet desinentia in altero pede rithimi consortium
habeat, in altero prout libet referre vel innovare desinentias licet, vel totaliter vel in
parte, dumtaxat precedentium ordo servetur in totum; puta, si extreme desinentie trimetri,
hoc est prima et ultima, concrepabunt in primo pede, sic secundi extremas desinentias
convenit concrepare; et qualem se in primo media videt, comitatam quidem vel incomitatam,
talis in secundo resurgat; et sic de aliis pedibus est servandum.
10. In versibus quoque fere semper hac lege perfruimur; et 'fere' dicimus quia propter
concatenationem prenotatam et combinationem desinentiarum ultimarum quandoque ordinem iam
dictum perverti contingit.
11. Preterea nobis bene convenire videtur ut que cavenda sunt circa rithimos huic
appendamus capitulo, cum in isto libro nichil ulterius de rithimorum doctrina tangere
intendamus.
12. Tria ergo sunt que circa rithimorum positionem potiri dedecet aulice poetantem: nimia
scilicet eiusdem rithimi repercussio, nisi forte novum aliquid atque intentatum artis hoc
sibi preroget; ut nascentis militie dies, qui cum nulla prerogativa suam indignatur
preferire dietam: hoc etenim nos tacere nisi sumus ibi,
Amor, tu vedi ben che questa donna;
secundum vero est ipsa inutilis equivocatio, que semper sententie quicquam derogare
videtur; et tertium est rithimorum asperitas, nisi forte sit lenitati permixta: nam lenium
asperorumque rithimorum mixtura ipsa tragedia nitescit.
13. Et hec de arte, prout habitudinem respicit, tanta sufficiant.
XIV
1. Ex quo duo que sunt artis in cantione satis [sufficienter] tractavimus, nunc de
tertio videtur esse tractandum, videlicet de numero carminum et sillabarum. Et primo
secundum totam stantiam videre oportet aliquid; deinde secundum partes eius videbimus.
2. Nostra igitur primo refert discretionem facere inter ea que canenda occurrunt, quia
quedam stantie prolixitatem videntur appetere, quedam non. Nam cum ea que dicimus cuncta
vel circa dextrum aliquid vel sinistrum canamus - ut quandoque persuasorie quandoque
dissuasorie, quandoque gratulanter quandoque yronice, quandoque laudabiliter quandoque
contemptive canere contingit -, que circa sinistra sunt verba semper ad extremum
festinent, et alia decenti prolixitate passim veniant ad extremum ...
© 1999 - by prof. Giuseppe Bonghi
- E-mail: Giuseppe Bonghi - bonghi@mail.fausernet.novara.it
Ultimo aggiornamento: 23 June, 1999